Restauratie Atlas Valk – een tactiele ervaring

In mei 2016 kocht de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam een zeldzame atlas aan. Deze atlas uit 1714, gemaakt door de Amsterdamse drukkers Gerard en Leonard Valk, zit vol met gebruikssporen. Deze horen onmiskenbaar bij de geschiedenis van de atlas.

Op 19 mei 2016 kocht de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, met steun van de Vereniging Rembrandt, een zeldzame atlas aan. Deze atlas uit 1714, gemaakt door de Amsterdamse drukkers Gerard en Leonard Valk, is nagenoeg intact gebleven. Dit is bijzonder omdat oude atlassen vanwege de kostbaarheid van de afzonderlijke kaarten, vaak uit elkaar werden gehaald. Van deze atlas is slechts één ander exemplaar bekend, dat wordt bewaard in de Zentralbibliotheek in Zürich.

De aantekeningen in handschrift maken dit exemplaar extra relevant. Er is met deze atlas letterlijk ‘gewerkt’. De buitenmarges zijn beduimeld en vet, oude scheuren zijn in een ver verleden overplakt met nieuw papier en ook langs de rugvouwen van de kaarten zijn stroken papier geplakt ter versteviging. Drie versleten kaarten werden al eens vervangen door nieuwe van Duitse makelij. Stukken van de oorspronkelijke kaarten zijn nog zichtbaar in de rugvouw. De blanco keerzijde van veel kaarten werd, getuige de schrijfoefeningen, rekensommetjes en schetsen, geruime tijd voor andere doeleinden dan cartografische gebruikt.

Deze gebruiksgeschiedenis is onmiskenbaar onderdeel van deze atlas geworden. Dat moest behouden blijven. De toestand waarin de atlas bij aankoop verkeerde, betekende dat hij niet zonder verdere schade geraadpleegd kon worden. Voor het toekomstig behoud was het niet verstandig niets te doen. Veel kaarten waren opnieuw gescheurd op de rugvouw, hadden scheuren langs de randen en leden onder de zwakke plekken die waren ontstaan als gevolg van de kopervraat door groene pigmenten.

Om het toekomstige gebruik van de atlas binnen de Bijzondere Collecties veilig te kunnen doorstaan, werd besloten tot restauratie. Daarbij streefde RNA ernaar het huidige, gebruikte uiterlijk zo volledig mogelijk te behouden zonder afbreuk te doen aan het functioneren van de atlas als boek. De scheuren werden onopvallend met minieme stukjes Japans papier gerepareerd. De kaarten die verkeerd ingevouwen waren en daardoor schade opliepen, zijn ingevouwen zoals ze na de laatste van de vroegere reparaties gezeten hebben. Daarmee vallen ze in ieder geval binnen de boekband en biedt deze weer de benodigde bescherming aan het boekblok. Bladen waarvan duidelijk was dat ze al heel lang met een smal randje uit het boekblok staken werden zo gelaten. Die bruine net uit het boekblok stekende randen met kleine scheurtjes getuigen van de paar honderd jaar dat met de atlas gewerkt is.

Bij de restauratie van de band werd hetzelfde doel nagestreefd. De openstaande randen en hoeken van de platten zijn met de stijfsel verlijmd zodat ze weer stevig zijn en bescherming bieden. Ontbrekend bordkarton is alleen aangevuld als de platten anders te kort waren om het boekblok volledig te beschermen. Breuken in het bordkarton zijn hersteld door nieuw handgeschept karton tussen het gesplitste bordkarton te verlijmen. Op de rug werd het ontbrekende leer wel aangevuld, omdat dit van belang is voor het goed functioneren van het boek bij raadpleging. De oorspronkelijke beschermende functie is grotendeels herwonnen, maar de slijtage en kaalslag van het sierpapier, de ontbrekende stukken leer op de hoeken en het sleetse leer op de rug zijn behouden.

Het uiterlijk van deze gebruiksatlas is dus vrijwel ongewijzigd. Het is de hantering die een andere ervaring en gevoel geeft. De bladen slaan gelijkmatig om, de incomplete randen voelen stevig aan. Het boekblok voelt solide. De verandering van de atlas door deze restauratie is meer een tactiele dan een uiterlijke; je ziet het (bijna) niet, maar je voelt het wel.

De atlas is voorlopig nog te bewonderen in een tentoonstelling over de atlas en zijn makers bij de Bijzondere Collecties op de Oude Turfmarkt 129, Amsterdam.