Gorilla van papier-mâché en echte botten

Het anatomische model van de gorilla is in de 19de eeuw vervaardigd door de arts en anatoom Louis Auzoux. De gorilla werd in 2014 aangekocht door Museum Boerhaave. Het model van de gorilla bestond oorspronkelijk uit 104 onderdelen, waarvan er nu nog 90 over zijn. De gorilla staat op een houten onderstel waarop met schroeven een boom en een steen van papier-mâché zijn gemonteerd. De boom biedt de gorilla zijn ondersteuning. Er gaat een grote metalen pin, vanuit het rechterbovenbeen via de rechtervoet de boom in. De gorilla zelf is opgebouwd vanuit een metalen frame waaromheen lagen papier zijn aangebracht. Daaromheen zit een verflaag, die bestaat uit gelatine met pigmenten. De losse onderdelen bestaan ieder ook uit een metalen frame met daaromheen papier-mâché. Deze onderdelen werden gemaakt met behulp van mallen. Verder zijn er naast het frame ook nog andere metalen elementen, zoals de oogjes en messing haakjes waarmee de onderdelen aan elkaar worden bevestigd.

Bijzonder is dat dit het enige model is waarin echte botten zijn verwerkt. Deze zijn duidelijk te zien aan de rechterkant van het lichaam, de rechterarm en het rechterbeen maar ook de schedel. Een aantal botten is bijna volledig bekleed met papier zoals de rugwervels en het bekken. Ook in de linkerarm zitten botten die niet tot nauwelijks zichtbaar zijn onder het papier-mâché.
Bij aanvang van de restauratie was de gorilla in zeer slechte staat. Hij zat onder een dikke laag stof en vuil. Vooral de horizontale oppervlakken, zoals de schedel, het rechter bovenbeen en de linkervoet waren erg vuil. Door toedoen van grote schommelingen in luchtvochtigheid en temperatuur was bijna de gehele verflaag in meer of mindere mate aangetast. Met name de buitenste delen waren sterk geschilferd. Op deze onderdelen is zo wat de helft van de verflaag verdwenen. Hoe meer de onderdelen naar binnen zitten, hoe beter beschermt ze zijn en hoe beter hun conditie is. Alle metalen onderdelen waren gecorrodeerd. Het houten onderstel was constructief niet meer in orde.

De eerste stap van de restauratie was het uit elkaar halen van de hele gorilla en het documenteren van alle losse onderdelen in een speciaal gebouwde database. Tot op dat moment hadden we nog geen idee uit hoeveel onderdelen de gorilla nu werkelijk bestond en wat de precieze conditie was van de binnenste onderdelen, met name de ingewanden. Alle onderdelen zijn voorzien van rond etiketje met een nummer en een rechthoekig etiketjes met een handje. De nummering geeft de juist volgorde van monteren en demonteren aan. Het handje geeft aan in welke richting het onderdeel losgehaald moet worden. We hebben alle losse onderdelen zowel voor als na de behandeling nauwkeurig gefotografeerd. De ingewanden bleken compleet maar helaas toch in iets slechtere conditie te zijn dan verwacht. De gorilla had ergens in zijn bestaan waterschade opgelopen. Het water was via zijn rechter sleutelbeen de borstkas in gelopen, langs de rechter longen, deels het hart, en de lever en nieren. Hierdoor was het oppervlak van deze onderdelen gaan schimmelen met kleine zwarte puntjes als resultaat. Ook hier was de verflaag aangetast, deels opgelost en deels ook schilferig, zoals aan de buitenkant.

Toen we het object hadden gedemonteerd, bleef onderdeel 104 als laatste over. Een zeer kale gorilla. Op deze manier kwamen we er ook achter dat er in totaal 14 onderdelen ontbraken en dat er drie onderdelen waren zonder nummering.
Toen de documentatie was afgerond konden we beginnen met het verwijderen van het ergste vuil en stof. Hiervoor gebruikte we een stofzuiger met een klein opzet stuk en een borsteltje. Een deel van het vuil was in de toplaag van de verflaag getrokken. Dit vuil kon niet met de stofzuiger worden verwijderd, dat moest met een vochtige methode gebeuren. Hiervoor gebruiken we ijswater, kwasten en sponsjes.

De volgende fase was het consolideren van de verf schilfers. Hiervoor hebben we het oppervlak stukje voor stukje ingesmeerd met een mix van twee lijmen. Het vocht uit de lijm weekt de schilfers op en daardoor komt de verf langzaam weer vlak op het oppervlak te liggen.

De ergste schilfering zat op het schouderblad van de rechterarm. De schilfers waren heel groot en de randen waren zelfs helemaal omgekruld. Dit krijg je helaas niet meer helemaal goed. Na de consolidatie blijft een stelsel van breukjes zichtbaar op de plekken waar de randen van de schilfers omhoog stonden.
De ogen van de gorilla zijn na consolidatie geretoucheerd. Dat betekent dat we de kleur weer opnieuw hebben aangebracht met een aquarelverf.

Lees verder in Papieren Anatomie. De wonderschone papier-machémodellen van dokter Auzoux